Niewielu jest dorosłych Polaków, którzy nie kojarzyliby ilustracji towarzyszących historii „O krasnoludkach i o sierotce Marysi” Marii Konopnickiej, wśród których najbardziej charakterystyczne pozostają zapewne te autorstwa Jana Marcina Szancera. Co ciekawe, do niedawna nie było wiadomo, jak wyglądało pierwsze wydanie książki z 1896 roku, przez wiele dekad uważane za zaginione.
Unikatowy egzemplarz tego wydania zakupiła w 2016 roku Biblioteka Narodowa, nadal nieznane pozostawało jednak źródło zamieszczonych w nim dwunastu kolorowych litografii, pochodzących – według niektórych badaczy – z Niemiec. Owo źródło odkrył dopiero działający na naszym Wydziale Zespół ds. Badań nad Literaturą i Kulturą Dziecięcą pod kierownictwem JM Rektor UAM, prof. dr hab. Bogumiły Kaniewskiej.
Jak możemy się dowiedzieć z Facebooka Zespołu, pierwsze hipotezy o pochodzeniu ilustracji pojawiły się podczas seminarium poświęconego Marii Konopnickiej, które odbyło się na WFPiK w czerwcu 2022. Następnie w sierpniu 2022 dr Anna Czernow i dr Aleksandra Wieczorkiewicz odwiedziły berlińską Staatsbibliothek, aby przyjrzeć się litografiom z wydawanego w Norymberdze w latach 1886–1891 czasopisma „Kinder-Gartenlaube. Farbig illustrierte Zeitschrift zur Unterhaltung und Belehrung der Jugend”, przypuszczając, że mogą być poszukiwanym źródłem ilustracji polskiego utworu dla dzieci. Hipoteza okazała się trafna! Możliwy dzięki kwerendzie dokładny ogląd wszystkich numerów czasopisma, a zwłaszcza widok prezentowanej na pierwszym zdjęciu okładki jednego z nich, nie pozostawiły wątpliwości, skąd Michał Arct, wydawca baśni Konopnickiej, zaczerpnął litografie do pierwszej edycji „O krasnoludkach...” z 1896 roku.
A co z prawami autorskimi do ilustracji? Czy Michał Arct poprosił niemieckich wydawców o zgodę na ich wykorzystanie? Niestety w tym momencie nie wiadomo na ten temat nic pewnego: archiwum Arcta zostało w większości zniszczone w czasie wojny, do archiwum w Norymberdze na razie nie udało się dotrzeć. Nasze badaczki przypuszczają jednak, że Michał Arct musiał kontaktować się z niemiecką pracownią, żeby pozyskać litografie. Inną sprawą pozostaje fakt, że w XIX wieku „pożyczanie” cudzych materiałów graficznych bez wiedzy i pozwolenia autorów było na porządku dziennym, szczególnie w masowej produkcji książkowej i czasopiśmiennej. Trzeba też pamiętać, że prawo autorskie nie obowiązywało w obecnym kształcie. Jak to zwykle bywa, tego rodzaju odkrycia rodzą kolejne, niezwykle ważne pytania – czy ilustracje to jedyne, co zostało zaczerpnięte z niemieckiego czasopisma dla dzieci? A może treść „O krasnoludkach i o sierotce Marysi” również nosi ślady podobnego zapożyczenia?
Już wkrótce na łamach „Pamiętnika Literackiego” ukaże się artykuł autorstwa prof. UAM dr hab. Katarzyny Krzak-Weiss, dr Anny Czernow i dr Aleksandry Wieczorkiewicz pt. „Szczęśliwe zakończenie poszukiwań krasnoludków z baśni Marii Konopnickiej”, w którym przedstawione zostało nie tylko samo odkrycie, ale również szczegółowe analizy niemieckich tekstów towarzyszących oryginalnym litografiom z czasopisma „Kinder-Gartenlaube”. Artykuł, wysłany do redakcji w maju 2024, został przyjęty do druku i oczekuje na publikację. Z radością informujemy również, że autorki pracują nad wydaniem monografii naukowej w Wydawnictwie „Poznańskie Studia Polonistyczne”, która przedstawi odkrycie w szerszym kontekście XIX-wiecznej praktyki „pisania do obrazków” oraz pozwoli zapoznać się z niemieckimi tekstami (zarówno poetyckimi, jak i prozatorskimi) z „Kinder-Gartenlaube” w przekładach Michała Fijałkowskiego. Nie możemy się doczekać obu publikacji!
Historia ilustracji i odkrycia ich źródła jest ciekawa z jeszcze jednego powodu – otóż niedawno, bo na początku czerwca bieżącego roku, Michał Kazimierz Gajzler opublikował na swoim blogu efekty przeprowadzonej przez siebie w 2023 kwerendy, która doprowadziła go do odkrycia niemieckiego źródła ilustracji do „O krasnoludkach i o sierotce Marysi” Marii Konopnickiej. Nie byłby to pierwszy w dziejach nauki przypadek (niemal) równoczesnego dokonania ważnego odkrycia przez różnych, niezależnych od siebie badaczy!
Badania naszego Zespołu prowadzone są w ramach grantu OPUS 21 Narodowego Centrum Nauki pt. „Pół wieku polskiej literatury dziecięcej. Twórczość dla dzieci w kręgu władzy i produkcji kulturowej: odbiorca literatury – literatura jako odbiorca” pod kierunkiem prof. dr hab. Bogumiły Kaniewskiej.
Wszystkim, którzy z ciekawości lub nostalgii za dzieciństwem chcieliby się przyjrzeć ilustracjom z pierwszego wydania „O krasnoludkach…”, polecamy edycję znajdującą się w cyfrowej Bibliotece Narodowej POLONA.
