Światy (nie)równoległe. Literatura wobec astronomii

Wydawnictwo Naukowe UAM 2022

red. Grzegorz Raubo, Jarosław Włodarczyk

Monografia jest poświęcona jest inspiracjom astronomicznym w literaturze polskiej. Ich wyrazem jest popularyzacja naukowego obrazu kosmosu oraz zespalanie astronomii z ideową i estetyczną problematyką kolejnych okresów historycznych – od epok dawnych do współczesności. Inspiracje te ujawniają się też w „dyskretnej obecności” astronomii w zróżnicowanych pod względem gatunkowym tekstach artystycznych oraz w szeroko pojętym piśmiennictwie.

Różnorodność nawiązań do wiedzy o wszechświecie uwidoczniła się już w czasach staropolskich. Tradycje kosmologii biblijnej i arystotelesowskiej uzgadniano i konfrontowano wówczas z osiągnięciami nowej astronomii. Ciekawość pisarzy budziły rozmiary kosmosu oraz odległości między Ziemią a innymi ciałami niebieskimi. Astrologia, podkreślająca związki między makrokosmosem a mikrokosmosem organizmu człowieka, była dla poetów kanwą dla różnorodnych wariacji na temat „dzieci planet”, budziła zainteresowanie medycyny i skłaniała do ujęć satyrycznych. Kontrapunktem dla odrzucenia astrologii w dobie oświecenia były pochwały astronomii formułowane zgodnie z ideałem nauki właściwym dla tego okresu.

Utwory powstałe w epoce pozytywizmu dokumentują fascynacje astronomią, które przekładały się na realizowane przez literatów projekty popularyzacji jej osiągnięć, na próby uspójniania astronomii z religijnym obrazem świata, na wpisywanie astronomii w konteksty refleksji epistemologicznej i antropologicznej. Twórcy Młodej Polski w perspektywie ówczesnej wiedzy rozpatrywali możliwości istnienia wielu światów zamieszkanych przez istoty żywe, eksponowali poetyckie walory astronomii i ujmowali ją jako „sferę marzenia”.

Literatura ostatnich dziesięcioleci poświadcza, że dociekania dotyczące budowy niebios (między innymi te, które odwoływały się do wyjaśnień mechanistycznych) budziły niekiedy żywy oddźwięk polemiczny. Twórczość najnowsza dostarcza też przykładów stereotypizacji wiedzy o kosmosie – tak jak ma to miejsce w prozie fantastycznonaukowej, skoncentrowanej na krytycznym naświetleniu życia społecznego i współczesnej kultury.